Traumatismos cerebrovasculares là gì? Nghiên cứu liên quan

Giới thiệu chung về traumatismos cerebrovasculares

"Traumatismos cerebrovasculares" là thuật ngữ trong y học thần kinh dùng để chỉ các tổn thương mạch máu não do yếu tố chấn thương vật lý tác động trực tiếp hoặc gián tiếp lên sọ não. Đây là một biến thể hiếm gặp nhưng có khả năng đe dọa tính mạng nếu không được phát hiện và xử lý kịp thời. Các tình huống gây ra loại tổn thương này thường là chấn thương sọ não nặng như tai nạn giao thông, té ngã từ độ cao hoặc bị đánh mạnh vào đầu bằng vật cứng.

Điểm khác biệt của traumatismos cerebrovasculares so với các đột quỵ thông thường là nguyên nhân cơ học trực tiếp làm rách, đứt, ép hoặc xé rách mạch máu não. Kết quả có thể là xuất huyết trong nhu mô não, xuất huyết dưới nhện, tắc nghẽn dòng máu lên não do huyết khối sau chấn thương hoặc hình thành các cấu trúc bất thường như phình mạch giả và rò động tĩnh mạch.

Loại tổn thương này thường xảy ra ở người trẻ tuổi hơn so với các dạng đột quỵ không chấn thương. Theo thống kê tại Mỹ, chấn thương mạch máu não chiếm khoảng 1-2% các trường hợp chấn thương sọ não có triệu chứng lâm sàng rõ rệt. Tuy nhiên, con số thực tế có thể cao hơn do nhiều trường hợp không được chẩn đoán sớm.

Cơ chế bệnh sinh

Chấn thương trực tiếp có thể làm rách thành mạch máu lớn như động mạch cảnh trong hoặc động mạch đốt sống, gây ra hiện tượng xuất huyết nội sọ cấp tính. Một số trường hợp khác, va đập mạnh vào đầu khiến thành mạch bị tổn thương vi mô, từ đó hình thành huyết khối trong lòng mạch dẫn đến tắc nghẽn dòng máu lên não. Thiếu máu cục bộ xảy ra ở vùng não phía sau vùng tắc nghẽn, gây tổn thương tế bào thần kinh không hồi phục nếu không được can thiệp kịp thời.

Ngoài ra, có thể gặp hiện tượng bóc tách nội mạc mạch máu, thường ở động mạch cảnh hoặc đốt sống. Bóc tách khiến máu chảy vào giữa các lớp thành mạch, gây thu hẹp hoặc tắc lòng mạch máu. Một số trường hợp có thể dẫn đến hình thành túi phình giả (pseudoaneurysm) – cấu trúc chứa máu nằm ngoài thành mạch thật, rất dễ vỡ gây chảy máu đột ngột.

Bảng dưới đây minh họa một số cơ chế bệnh sinh phổ biến:

Cơ chế	Hậu quả chính
Rách mạch máu lớn	Xuất huyết nội sọ hoặc dưới nhện
Hình thành huyết khối sau chấn thương	Thiếu máu não cục bộ
Bóc tách thành mạch	Thu hẹp/tắc mạch, phình giả
Chèn ép do máu tụ	Giảm tưới máu, tăng áp lực nội sọ

Phân loại traumatismos cerebrovasculares

Dựa trên đặc điểm tổn thương và hậu quả lâm sàng, traumatismos cerebrovasculares có thể được chia thành các nhóm chính như sau:

• Xuất huyết nội sọ do chấn thương (traumatic intracerebral hemorrhage): xảy ra khi mạch máu trong não bị vỡ do lực cơ học, máu thấm vào nhu mô gây phù não, tăng áp lực nội sọ.
• Đột quỵ thiếu máu cục bộ sau chấn thương: thường do tắc mạch bởi huyết khối hình thành sau tổn thương thành mạch hoặc do bóc tách động mạch.
• Phình mạch giả (pseudoaneurysm): một biến chứng nguy hiểm hình thành sau khi mạch máu bị rách một phần, tạo nên túi máu ngoài thành mạch thật.
• Rò động-tĩnh mạch sau chấn thương: xảy ra khi động mạch và tĩnh mạch bị tổn thương cùng lúc và hình thành kết nối bất thường, dẫn đến luồng máu chảy không đúng sinh lý.

Mỗi loại tổn thương đều có biểu hiện lâm sàng và phương pháp điều trị riêng biệt. Việc phân loại chính xác có vai trò quan trọng trong hướng dẫn chẩn đoán hình ảnh và can thiệp phù hợp.

Triệu chứng lâm sàng

Biểu hiện lâm sàng của traumatismos cerebrovasculares rất đa dạng, tùy thuộc vào vị trí và mức độ tổn thương não. Một số triệu chứng thường gặp bao gồm:

• Mất ý thức đột ngột hoặc rối loạn tri giác
• Liệt hoặc yếu một bên cơ thể
• Co giật toàn thân hoặc cục bộ
• Rối loạn thị lực, ngôn ngữ hoặc thăng bằng
• Đau đầu dữ dội kèm theo nôn ói

Trong một số trường hợp, triệu chứng xuất hiện ngay sau chấn thương, nhưng có những trường hợp khác tiến triển âm thầm vài giờ hoặc vài ngày sau đó. Đây là yếu tố gây khó khăn trong chẩn đoán sớm, đặc biệt với các trường hợp không có biểu hiện thần kinh rõ ràng ngay lập tức.

Một số dấu hiệu cần cảnh giác ở bệnh nhân chấn thương đầu:

1. Thay đổi hành vi hoặc tri giác sau vài giờ
2. Đau đầu tăng dần không đáp ứng thuốc
3. Yếu cơ hoặc co cứng một bên cơ thể
4. Giãn đồng tử không đối xứng

Việc theo dõi chặt chẽ các dấu hiệu thần kinh sau chấn thương sọ não là bắt buộc, kể cả khi hình ảnh ban đầu không phát hiện tổn thương rõ ràng. Những thay đổi nhỏ có thể là gợi ý quan trọng để phát hiện tổn thương mạch máu tiềm ẩn.

Chẩn đoán hình ảnh

Chẩn đoán hình ảnh đóng vai trò trung tâm trong phát hiện và phân loại traumatismos cerebrovasculares. Tùy vào giai đoạn tổn thương, biểu hiện lâm sàng và khả năng tiếp cận kỹ thuật, các phương pháp chẩn đoán được chỉ định nhằm phát hiện xuất huyết, thiếu máu não, hoặc tổn thương mạch máu nội sọ.

Các kỹ thuật được sử dụng bao gồm:

• CT Scan không cản quang: là công cụ đầu tay trong cấp cứu để đánh giá xuất huyết nội sọ, tụ máu ngoài màng cứng, dưới màng cứng và tổn thương nhu mô não. CT có độ nhạy cao trong giai đoạn cấp, đặc biệt trong vòng 24 giờ đầu.
• CT Angiography (CTA): sử dụng chất cản quang để khảo sát hệ thống động mạch não, phát hiện bóc tách, phình mạch giả hoặc hẹp lòng mạch do huyết khối.
• MRI sọ não: đặc biệt hữu ích trong đánh giá tổn thương mô mềm, phát hiện các tổn thương thiếu máu nhỏ và tổn thương lan tỏa chất trắng (diffuse axonal injury).
• MR Angiography (MRA): tương tự CTA nhưng không cần chất cản quang iod. MRA lý tưởng trong đánh giá các mạch máu ở bệnh nhân có chống chỉ định với CT cản quang.
• DSA (Digital Subtraction Angiography): là tiêu chuẩn vàng trong khảo sát mạch máu não, cho phép đánh giá chi tiết cấu trúc mạch và tiến hành can thiệp điều trị cùng lúc.

Việc lựa chọn phương pháp chẩn đoán cần dựa trên mức độ nghi ngờ lâm sàng, khả năng tiếp cận kỹ thuật và tình trạng bệnh nhân. Trong trường hợp nghi ngờ cao nhưng hình ảnh ban đầu âm tính, cần lặp lại chẩn đoán hoặc thực hiện kỹ thuật hình ảnh chuyên sâu hơn như perfusion imaging hoặc spectroscopy.

Điều trị

Điều trị traumatismos cerebrovasculares là một quá trình đa mô thức, phối hợp giữa chuyên khoa thần kinh, hồi sức, phẫu thuật thần kinh và can thiệp mạch máu. Mục tiêu điều trị là:

• Ổn định huyết động và hô hấp
• Kiểm soát áp lực nội sọ
• Ngăn ngừa tiến triển tổn thương mạch máu
• Hạn chế các biến chứng thứ phát như phù não, động kinh hoặc thiếu máu kéo dài

Với các tổn thương nhẹ, điều trị nội khoa có thể bao gồm:

1. Thuốc giảm áp lực nội sọ (mannitol, hypertonic saline)
2. Chống co giật (levetiracetam, phenytoin)
3. Kiểm soát huyết áp chặt chẽ
4. Điều chỉnh rối loạn điện giải và oxy hóa máu

Trong các trường hợp tổn thương nặng, can thiệp phẫu thuật hoặc nội mạch là bắt buộc. Các phương pháp bao gồm:

• Mở sọ giải áp: để giảm áp lực nội sọ, thường áp dụng khi có phù não lan tỏa hoặc tụ máu lớn
• Nút mạch: sử dụng coil hoặc keo sinh học để làm tắc phình mạch giả hoặc rò động-tĩnh mạch
• Đặt stent: giữ thông mạch máu trong trường hợp bóc tách hoặc huyết khối gây hẹp nặng

Can thiệp sớm, nhất là trong vòng “giờ vàng” (3–6 giờ đầu tiên) sau tổn thương, là yếu tố then chốt giúp cải thiện tiên lượng và hạn chế di chứng thần kinh vĩnh viễn.

Tiên lượng và biến chứng

Tiên lượng của bệnh nhân phụ thuộc vào nhiều yếu tố: vị trí và mức độ tổn thương, thời gian phát hiện, khả năng xử trí ban đầu và các bệnh lý đi kèm. Nhìn chung, traumatismos cerebrovasculares có tỷ lệ tử vong cao nếu không được xử lý đúng cách trong giai đoạn cấp.

Các biến chứng thường gặp bao gồm:

• Liệt nửa người hoặc yếu chi kéo dài
• Suy giảm trí nhớ và khả năng tư duy
• Động kinh sau chấn thương (post-traumatic epilepsy)
• Tái xuất huyết do phình mạch giả không được điều trị
• Rối loạn tâm thần và trầm cảm sau chấn thương

Tỷ lệ sống sót được cải thiện đáng kể khi bệnh nhân được chẩn đoán và can thiệp sớm. Các trung tâm chuyên sâu về thần kinh thường có quy trình xử lý cấp cứu chấn thương sọ não nghiêm ngặt giúp tăng khả năng phục hồi chức năng cho bệnh nhân.

Phòng ngừa

Vì traumatismos cerebrovasculares là hậu quả trực tiếp từ chấn thương sọ não, nên biện pháp phòng ngừa chủ yếu tập trung vào hạn chế nguy cơ chấn thương:

• Đội mũ bảo hiểm đạt chuẩn khi điều khiển xe hai bánh
• Thắt dây an toàn khi đi ô tô
• Lắp đặt thiết bị chống trượt trong nhà vệ sinh cho người cao tuổi
• Sử dụng thiết bị bảo hộ khi tham gia thể thao có va chạm mạnh (bóng đá, đấm bốc, đua xe)

Ngoài ra, việc tầm soát tổn thương mạch máu ở bệnh nhân có chấn thương sọ não mức độ vừa đến nặng, dù không có biểu hiện thần kinh ban đầu, là điều cần thiết để giảm thiểu nguy cơ tiến triển thành tổn thương mạch máu nội sọ.

Các nghiên cứu và xu hướng hiện tại

Nhiều nghiên cứu đang tập trung vào vai trò của các chỉ dấu sinh học trong máu như S100B, GFAP (glial fibrillary acidic protein) và NSE (neuron-specific enolase) nhằm giúp chẩn đoán tổn thương não sớm mà không cần hình ảnh học ngay lập tức.

Bên cạnh đó, các kỹ thuật hình ảnh tiên tiến như:

• CT perfusion: đánh giá khả năng tưới máu của mô não
• Functional MRI: khảo sát chức năng các vùng não sau chấn thương
• Trí tuệ nhân tạo trong phân tích ảnh CT/MRI: hỗ trợ phát hiện tổn thương vi thể

Tất cả những tiến bộ này đang góp phần cải thiện chất lượng chẩn đoán và cá thể hóa điều trị cho bệnh nhân có nguy cơ tổn thương mạch máu não sau chấn thương.

Tài liệu tham khảo

1. Jallo, J.I., et al. (2020). Neurotrauma and Critical Care of the Brain. Thieme.
2. Bullock, M.R., et al. (2006). Guidelines for the Management of Severe Head Injury. Neurosurgery, 58(3 Suppl), S1–S62.
3. Yeh, D.D., et al. (2018). Traumatic cerebrovascular injury: A review with emphasis on early diagnosis and management. Scandinavian Journal of Trauma, Resuscitation and Emergency Medicine, 26(1), 15. Link
4. Wintermark, M., et al. (2020). Advanced neuroimaging in traumatic brain injury: A review. Neuroimaging Clinics of North America, 30(1), 1–19.
5. Gonzalez, N.R., et al. (2013). Management of traumatic intracranial pseudoaneurysms. Neurosurgical Focus, 34(5), E2.
6. Shakir, H.J., et al. (2019). Diagnostic imaging in traumatic brain injury. Neurosurgery Clinics of North America, 30(1), 27–47.
7. de Rooij, R., et al. (2017). Blood biomarkers for traumatic brain injury: Evaluation and implementation into clinical practice. Frontiers in Neurology, 8, 630. Link